Sigurður leiðréttir rangfærslur - útskýrir vandaða stjórnarhætti

Sigurður Líndal lagaprófessor emeritus á þrusugóða grein í Fbl. í dag:

Vísir, 25. jan. 2008 05:00

Um vandaða stjórnarhætti

Athyglisvert hefur verið að fylgjast með því hvernig brugðizt hefur verið við skipun dómara við Héraðsdóm Norðurlands eystra og Héraðsdóm Austurlands.

Dómnefnd tekur sér vald

Árni Mathiesen hefur hvað eftir annað haldið því fram að dómnefndin sé að taka sér vald sem hún hafi ekki; mörg dæmi séu um að vikið hafi verið frá áliti nefndar og gildi þá einu máli hversu mikill munur sé á áliti hennar og niðurstöðu ráðherra. - Þetta er rangt.

Einsdæmi er að álit dómnefndar hafi verið hundsað jafn gróflega og gert hafi verið í þessu tilfelli. Ráðherra ber skylda til að rökstyðja þessa fullyrðingu sína með því að rekja hvernig staðið hafi verið að embættisskipan undangengin 16 ár.

Birgir Ármannsson kemur ráðherra til fulltingis og fullyrðir, að því hafi hvað eftir annað verið haldið fram að ráðherra væri bundinn af niðurstöðum nefndarinnar. Dómnefndin hefur ekki haldið þessu fram og ekki hef ég sagt þetta. Hverjir eru þeir sem hafa hvað eftir annað haldið þessu fram? Hið rétta er að svigrúm ráðherra er hins vegar bundið við efnisreglur stjórnsýsluréttarins sem í þessu samhengi taka mið af viðteknum sjónarmiðum sem dómnefndinni er sérstaklega ætlað að standa vörð um og ráðherra hundsar hér algerlega að því er virðist.

Andmælaréttur

Í 2. mgr. 7. gr. reglugerðar nr. 693/1999 segir að dómnefnd skuli senda dómsmálaráðherra umsögn sína ásamt gögnum þegar hún hefur lokið störfum. Þessu næst skal dómsmálaráðherra kynna hverjum umsækjanda álit dómnefndar um hann sjálfan og gefa honum kost á að gera skriflegar athugasemdir. Ef ráðherra berast slíkar athugasemdir skulu þær bornar undir dómnefndina. - Ráðherra hefur fundið umsögn dómnefndar flest til foráttu, gallar verið á umsögn hennar, hún verið ógagnsæ og lítt rökstudd, innra ósamræmis hafi gætt við mat á reynslu sem hin ýmsu störf gefa.

Nú hlýtur að mega spyrja: Gerði sá sem skipaður var athugasemdir? Ef ekki, hefur hann ekki talið neina ágalla á umsögn nefndarinnar og samþykkt hana í reynd. Hvers vegna er ráðherra að taka fram fyrir hendur honum? Hér stendur upp á ráðherra að gefa skýringar.

Rannsóknarskylda

Í 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 segir þetta:
Stjórnvald [hér settur dómsmálaráðherra] skal sjá til þess að mál sé nægjanlega upplýst áður en ákvörðun er tekin í því.

Ráðherra leggur áherzlu á sjálfstæði sitt til að taka ákvarðanir eftir eigin sannfæringu; honum beri skylda til að hafa skoðun á umsögn nefndarinnar og fara eftir eigin mati við skipun í embættið. - Hér er því ekki gaumur gefinn að valdi ráðherra eru þau takmörk sett að hann verður að gæta rannsóknarskyldu sinnar áður en ákvörðun er tekin. Þessi skylda er enn ríkari þegar haft er í huga að ráðherra gengur þvert gegn áliti lögskipaðrar nefndar. Ef marka má ummæli hans í Kastljóssþætti í sjónvarpinu að kvöldi 15. janúar sl. bendir ekkert til þess að hann hafi rækt þessa skyldu, þ.e. að hafa leitað skýringa hjá nefndinni, hvers vegna þeim sem embættið hlaut hafi verið skipað jafn neðarlega og gert var.

Málefnaleg sjónarmið

Ráðherra hefur haldið því fram að gætt hafi verið málefnalegra sjónarmiða og undir það tekur Birgir Ármannsson. Í rökstuðningi ráðherra fyrir skipun dómararans „að fjölbreytt reynsla Þorsteins og þekking, ekki sízt vegna starfa hans sem aðstoðarmaður Björns Bjarna­sonar dóms- og kirkjumálaráðherra, um rúmlega 4 ára skeið geri hann hæfastan umsækjenda um embætti dómara".

Nú var megintilgangurinn með því að setja í lög nr. 92/1989 ákvæði um dómnefnd sem síðan voru sett í dómstólalög nr. 15/1998 að styrkja sjálfstæði dómstóla og auka traust almennings á því að dómarar séu óháðir handhöfum framkvæmdarvalds. Þetta var gert vegna dóms Mannréttindadómstóls Evrópu þar sem niðurstaðan var, að ekki væri nægilega greint milli dómsvalds og framkvæmdarvald í héraði. Auk þess átti nefndin að vera hvatning til lögfræðinga sem hygðu á dómsstörf að afla sér framhaldsmenntunar og leggja stund á fræðistörf á sviði lögfræði.

Skoðun ráðherra er sú, að starf pólitísks aðstoðarmanns dómsmálaráðherra eigi að vega þyngst við skipun í dómarastarf. Er það til þess fallið að styrkja sjálfstæði dómstóla og auka traust almennings á að dómarar séu óháðir framkvæmdarvaldinu?

Hér er álitaefnið hvert sé svigrúm ráðherra til að velja sér sjónarmið eftir því hvað hentar hverju sinni. Áherzla ráðherrans er nú á aðstoðarmennsku við dómsmálaráðherra, en hún hefur ekki alltaf dugað, í annan stað hefur lögmannsreynsla verið talin ráða úrslitum, en ekki kom hún nú að haldi og loks hefur prófritgerð í Evrópurétti verið talin mikilvægast innlegg, en nú skipta tvær meistaragráður í alþjóðalögum engu máli.

Ráðherraræði

Ítrekað heyrast raddir um að Alþingi hafi ekki þá stöðu gagnvart framkvæmdarvaldinu sem það eigi að hafa samkvæmt stjórnskipan landsins. Í stað þess að vera yfir framkvæmdarvaldinu sé það í reynd undir það gefið - jafnvel falla orð um að í reynd sé það lítið annað en afgreiðslustofnun fyrir ríkisstjórn. Og nú seilist framkvæmdarvaldið sífellt meira inn á svið dómsvaldsins. Með síðustu skipan hefur verið gengið lengra en áður eru fordæmi fyrir og málsvörn aldrei verið aumlegri; hún hefur einkennzt af illyrðum, útúrsnúningum og hálfsannindum, jafnvel beinum rang­færslum. Með því hafa þeir sjálfstæðismenn sem harðast hafa gengið fram í að verja gerðir ráðherra fellt á sig sterkan grun um að áhuginn sé meiri á eigin frama en á skap­legum stjórnarháttum og greið­asti vegurinn sé þá að hlýða valdboðum og verja vafasama gerninga.

---

Origins of Reasonable Doubt

"The Origins of Reasonable Doubt: Theological Roots of the Criminal Trial" by James Q. Whitman will be released on 31 January 2008, and is for sale on Amazon.

No doubt some insight can found in Whitman's paper by the same name that was published in Yale Law School Faculty Scholarship Series Year 2005 - it can be found via Google Scholar.

In the paper Whitman writes about the concept of reasonable doubt in criminal proceedings originating from the idea of "protecting the judges themselves" in order for them to "escape personal moral responsibility for entering judgment, and so escape the threat of “building themselves a mansion in Hell.”", instead of protecting the accused from wrongful convictions [p. 48].

"As Nörr showed, it is because for them, the problem was not a problem of proof at all, but a problem of conscience. Medieval jurists were worried about protecting the soul of the judge—of a judge who, as Peter the Chanter had worried, might too easily “make himself into a murderer.” For such a judge, it was of course criminal matters that presented the gravest threat; for it was criminal matters that involved blood. " [p. 49]

Ályktun dómarafélags Íslands vegna ráðningar Þorsteins

Dómarafélag Íslands sendi frá sér ályktun í dag, sem birtist á mbl.is:

Á síðustu áratugum hefur verið unnið að því að styrkja stöðu og sjálfstæði dómsvaldsins sem einn þátt ríkisvaldsins. Mikilvægum áfanga í því efni var náð með lögum um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði nr. 92/1989 og var sú braut fetuð áfram með lögum um dómstóla nr. 15/1998. Í athugasemdum sem fylgdu frumvarpi til laga um dómstóla var lögð á það áhersla að við mótun löggjafar um dómstóla yrði að hafa í huga eftirlitshlutverk þeirra með hinum tveimur valdþáttum ríkisins. Meðal verkefna dómstóla væri að skera úr um embættistakmörk yfirvalda, dæma í refsimálum sem framkvæmdarvaldið höfðaði og um það hvort löggjafinn hefði haldið sig innan þess ramma sem honum væri settur með stjórnarskrá. Síðan segir svo: „Með framangreint í huga hefur þeirri stefnu verið fylgt við samningu frumvarpsins að tryggja verði í sem ríkustum mæli að dómstólarnir verði óháðir hinum tveimur þáttum ríkisvaldsins sem þeir hafa eftirlit með. Verði jafnframt að miða ákvæði frumvarpsins við það að ekki sé nægilegt að þetta sjálfstæði dómstólanna sé tryggt í raun, heldur að sjálfstæðið og trúverðugleikinn, sem því fylgir, sé öllum sýnilegur.“

Til þess að sjálfstæði dómstóla sé tryggt í raun skiptir verulegu máli hvernig staðið er að skipun í dómaraembætti. Hafa og ýmsar alþjóðlegar reglur verið settar til viðmiðunar til að stuðla að því að ákvarðanir um skipun dómara séu reistar á málefnalegum grundvelli. Evrópusamtök dómara hafa sett reglur um það að val á dómara skuli eingöngu byggjast á hlutlægum sjónarmiðum sem tryggi faglega hæfni hans. Í tilmælum ráðherranefndar Evrópuráðsins til aðildarríkja þess um sjálfstæði, skilvirkni og hlutverk dómara koma sömu sjónarmið fram. Alþjóðasamtök dómara hafa og ályktað um það að mikilvægt sé til þess að tryggja sjálfstæði dómstólanna að gætt sé algerlega hlutlægra viðmiðana við val á dómara. Á hinum Norðurlöndunum eru starfandi lögbundnar umsagnarnefndir og ber veitingavaldinu að taka tillit til álits þeirra við skipun í dómaraembætti.

Til þess að treysta sjálfstæði dómstóla að þessu leyti hér á landi var með lögum komið á fót sérstakri dómnefnd til að fjalla um hæfni umsækjenda um embætti héraðsdómara. Tilgangurinn með nefndinni var jafnframt sá að auka traust almennings á því að dómarar væru óháðir handhöfum framkvæmdarvaldsins.

Í samræmi við það sem hér hefur verið rakið er það álit stjórnar Dómarafélagsins að ráðherra beri við skipun í dómaraembætti að hafa hliðsjón af umsögn nefndarinnar þótt hann sé ekki bundinn af henni. Kjósi ráðherra á hinn bóginn að leggja umsögnina ekki til grundvallar, eins og gert var í því tilviki sem hér um ræðir, ber honum að færa fyrir því viðhlítandi rök. Stjórn Dómarafélags Íslands telur að það hafi ráðherra ekki gert.

Reykjavík, 23. janúar 2008

Í stjórn Dómarafélags Íslands
Eggert Óskarsson
Arngrímur Ísberg
Benedikt Bogason
Gréta Baldursdóttir
Hjördís Hákonardóttir

----

Til upprifjunar þá skipar félagið einn af þremur nefndarmönnum sem veita umsögn um umsækjendur um embætti héraðsdómara. Nú á Lögmannafélagið bara eftir að láta stjórnvöld heyra það.

Allir jafnir fyrir skattinum

Í þessari grein á skat.dk er því lýst hvernig Al-Capone aðferðinni er beitt, til þess að hafa hendur í hári hörðustu glæpamannanna, svokallaðra rockere.

Dómaraskipan: greinargerð, yfirlýsing, blaðagrein

Þessu er öllu gott að halda til haga:
1. GREINARGERÐ

dómnefndar skv. 12. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla.

Nokkur umræða hefur að undanförnu skapast vegna veitingar embættis héraðsdómara við Héraðsdóm Norðurlands eystra og Héraðsdóm Austurlands. Björn Bjarnason dómsmálaráðherra vék sæti en Árni Mathiesen fjármálaráðherra var settur dómsmálaráðherra í hans stað til að skipa í embættið. Hann skipaði Þorstein Davíðsson héraðsdómara 20. desember 2007, þvert gegn rökstuddri umsögn dómnefndar skv. 12. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla, sem taldi þrjá aðra umsækjendur mun hæfari. Þótt umsögnin bindi ekki hendur ráðherra eru engin fordæmi fyrir því að svo verulega hafi verið gengið á svig við álit dómnefndar, sem skipuð er eftir tilnefningum Hæstaréttar Íslands, Dómarafélags Íslands og Lögmannafélags Íslands og hefur það lögbundna hlutverk að láta dómsmálaráðherra í té skriflega og rökstudda umsögn um umsækjendur um embætti héraðsdómara. Dómnefndinni þykir rétt að koma á framfæri sjónarmiðum sínum af þessu óvenjulega tilefni. Þau snerta á engan hátt persónu þess einstaklings, sem að þessu sinni hlaut skipun í embætti héraðsdómara og dómnefndin óskar að sjálfsögðu farsældar í vandasömum störfum.

Þegar lög nr. 92/1989 um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði voru sett var það nýmæli tekið upp að sérstök dómnefnd skyldi fjalla um umsóknir um embætti héraðsdómara svo að dómsmálaráðherra væri betur í stakk búinn en áður til að skipa í dómaraembætti á grundvelli faglegra sjónarmiða eingöngu. Í athugasemdum með frumvarpi til aðskilnaðarlaga kom skýrt fram að þessi nýja tilhögun hefði þann megintilgang „að styrkja sjálfstæði dómstólanna og auka traust almennings á því að dómarar séu óháðir handhöfum framkvæmdarvaldsins.“ Þáverandi dómsmálaráðherra bætti um betur við umræður á Alþingi 15. desember 1988 og taldi nýmælið einnig til þess fallið „að auka traust almennings á því að dómarar séu valdir samkvæmt hæfni einvörðungu.“ Þetta ákvæði um dómnefnd var síðar tekið upp í núgildandi dómstólalög nr. 15/1998.

Um störf dómnefndarinnar gilda auk 12. gr. dómstólalaga reglur nr. 693/1999. Í 5. gr. þeirra er sú skylda lögð á nefndina að setja fram í skriflegri umsögn um umsækjendur annars vegar rökstutt álit á hæfni hvers umsækjanda og hins vegar rökstutt álit á því hvern eða hverja nefndin telji hæfasta og eftir atvikum láta koma fram samanburð og röðun á umsækjendum eftir hæfni. Í 7. gr. reglnanna kemur fram að umsögn nefndarinnar sé ekki bindandi við skipun í embætti héraðsdómara. Þá hefur nefndin í samræmi við heimild í 4. gr. reglnanna sett sér ákveðnar verklagsreglur við mat á umsóknum um embætti héraðsdómara, sem dómsmálaráðherra staðfesti 23. mars 2001. Þar eru tilgreind ýmis atriði, sem hafa ber til hliðsjónar við matið, svo sem starfsreynsla, fræðileg þekking, almenn og sérstök starfshæfni auk formlegra skilyrða. Dómnefnd hefur haft þann háttinn á um árabil, sem athugasemdir hafa aldrei verið gerðar við, að skipa umsækjendum í lok rökstuðnings í fjóra flokka: Ekki hæfur, hæfur, vel hæfur og mjög vel hæfur. Þá hefur nefndin ýmist raðað hinum hæfustu í töluröð eða talið tvo eða þrjá hæfasta án þess að ástæða hafi verið talin til að gera upp á milli þeirra. Faglegt mat dómnefndar um hæfni umsækjenda um dómaraembætti hlýtur öðru fremur að taka mið af hlutlægum mælikvörðum þótt orðstír umsækjenda í námi, störfum og fræðiiðkunum hafi
óhjákvæmilega áhrif á matið, sem er heildarmat á ferli umsækjenda.

Dómnefnd skipaði að þessu sinni fimm umsækjendum í tvo flokka af fjórum. Í efsta flokki voru þeir Guðmundur Kristjánsson hæstaréttarlögmaður, Halldór Björnsson aðstoðarmaður hæstaréttardómara og Pétur Dam Leifsson lektor og taldi dómnefnd þá mjög vel hæfa til að gegna dómaraembætti. Enginn umsækjenda var settur í flokkinn vel hæfur en hina tvo umsækjendurna setti dómnefnd í þriðja flokkinn og taldi þá hæfa til að gegna embætti héraðsdómara. Sá sem hlaut skipun, Þorsteinn Davíðsson, var annar þeirra.

Settur dómsmálaráðherra hefur að beiðni tveggja úr hópi þeirra þriggja umsækjenda, sem dómnefnd taldi standa mun framar hinum nýskipaða héraðsdómara, látið í té rökstuðning fyrir ákvörðun sinni. Það er lokaniðurstaða ráðherra „að fjölbreytt reynsla Þorsteins og þekking, ekki síst vegna starfa sem aðstoðarmaður dóms- og kirkjumálaráðherra um rúmlega fjögurra ára skeið, geri það að verkum að hann sé hæfastur umsækjenda um embætti héraðsdómara við Héraðsdóm Norðurlands eystra.“
Athygli vekur að engin tilraun er gerð til að rökstyðja hvers vegna þau atriði, sem ráðherra tilgreinir sérstaklega á ferli Þorsteins og dómnefnd hefur lagt mat á, eigi að vega þyngra í mati á hæfni umsækjenda en allt það, sem hinir umsækjendurnir hafa til brunns að bera. Þannig er til dæmis ekki minnst á 35 ára starfsferil eins umsækjanda, sem allur tengist dómstólum, bæði héraðsdómstólum og Hæstarétti, eða margra ára framhaldsnám annars umsækjanda í lögfræði við erlenda háskóla þar sem hann uppskar tvær meistaragráður. Þá verður að setja sérstakan fyrirvara við þá ályktun ráðherra, sem ekki verður dregin af umsóknargögnum, að Þorsteinn „eigi auðvelt með að setja fram skýran lögfræðilegan texta.“ Um þetta sagði í umsögn dómnefndar um Þorstein: „Umsækjandi hefur ekki lagt fram höfundarverk af einhverju tagi svo að meta megi tök hans á íslensku máli og rökhugsun við úrlausn vandasamra lögfræðilegra verkefna og hefur hann ekki bætt úr þessu frá fyrri umsókn sinni um dómaraembætti.“

Í þau sextán ár, sem dómnefnd hefur verið að verki vegna umsókna um störf héraðsdómara, hafa dómsmálaráðherrar fram að þessu iðulega virt rökstudda niðurstöðu nefndarinnar þótt þeir hafi ekki ævinlega valið þann umsækjanda, sem dómnefnd setti í fyrsta sæti, ef slíkri röðun var beitt, heldur valið annan úr hópi þeirra, sem taldir voru hæfastir. Við það er að sjálfsögðu ekkert að athuga enda er umsögn nefndarinnar ætlað að fela í sér faglega ráðgjöf án þess þó að binda hendur veitingarvaldsins. Eins og tilgangi með tilvist dómnefndar af þessu tagi er háttað er hins vegar óhjákvæmilegt að ætla að veitingarvaldinu séu einhver takmörk sett við val sitt, að minnsta kosti með hliðsjón af góðum og vönduðum stjórnsýsluháttum og raunar ekki síður sjálfstæði dómstólanna.
Dómnefndin telur að settur dómsmálaráðherra hafi við skipun í embætti héraðsdómara nú farið langt út fyrir slík mörk og tekið ómálefnalega ákvörðun, sem er einsdæmi frá því að sú tilhögun var tekin upp að sérstök nefnd legði rökstutt hæfnismat á umsækjendur. Með þessari ákvörðun hefur ráðherra ekki aðeins vegið að starfsheiðri og tilverugrundvelli dómnefndarinnar heldur einnig gengið í berhögg við það yfirlýsta markmið með stofnun hennar á sínum tíma að styrkja sjálfstæði dómstólanna og auka traust almennings á því að dómarar séu óháðir handhöfum framkvæmdarvaldsins og einvörðungu valdir samkvæmt hæfni. Þegar jafn óvönduð stjórnsýsla og nú er raunin er viðhöfð við veitingu dómaraembættis kemur vissulega til greina að dómnefndin leggi niður störf enda er ljóst að ráðherra metur verk hennar einskis. Í trausti þess að ákvörðun hins setta dómsmálaráðherra verði áfram einsdæmi við veitingu dómaraembætta mun dómnefndin hins vegar ekki velja þann kost, enda er starf hennar lögbundið og hefur jafnan verið metið að verðleikum með þessari einu undantekningu.

Lára V. Júlíusdóttir, sem er aðalmaður í dómnefndinni og vék sæti í þessu máli, er samþykk greinargerðinni.

9. janúar 2008.
Pétur Kr. Hafstein formaður
Eggert Óskarsson aðalmaður
Bjarni S. Ásgeirsson varamaður

---------------

2. YFIRLÝSING
Árna M. Mathiesen

Reykjavík 10. janúar 2008

Yfirlýsing Árna M. Mathiesen setts dómsmálaráðherra við skipun dómara í héraðsdóma Norðurlands eystra og Austurlands, vegna greinargerðar dómnefndar um hæfi umsækjenda.

Í tilefni greinargerðar sem dómnefnd, skv. 12. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla, sendi frá sér í gær 9. janúar 2008 vegna skipunar á dómara í Héraðsdóm Norðurlands eystra og Héraðsdóm Austurlands er óhjákvæmilegt að koma að nokkrum athugasemdum.

- Nefndin fer rangt með þegar hún heldur því fram að það sé einsdæmi að ráðherra fari ekki að áliti nefndarinnar. Um það eru bæði nýleg og eldri dæmi. Einu gildir hversu mikill munur er á áliti nefndarinnar og niðurstöðu ráðherrans. Staðreyndin er sú að það er ekki einsdæmi að ekki sé farið að áliti nefndarinnar.
- Ráðherra ber í störfum sínum að taka sjálfstæða afstöðu til mála sem fyrir hann eru lögð og meta sjálfstætt álit hinna ýmsu nefnda sem vinna að undirbúningi mála fyrir hann. Það er ráðherrann sem hefur skipunarvaldið og þar með ábyrgðina og hvorugu getur hann afsalað sér. Honum ber að fara eftir eigin sannfæringu í sérhverju máli en ekki sannfæringu annarra. Í þessu tilfelli telur ráðherrann að gallar hafi verið á umsögn dómnefndar sem hafi verið ógagnsæ, lítt rökstudd og innra ósamræmis gætt við mat á reynslu sem hin ýmsu störf gefa. Dómnefndin hefur auðvitað þann lýðræðislega rétt að hafa skoðun á niðurstöðu og rökstuðningi ráðherrans en
ráðherranum ber beinlínis skylda til þess að hafa skoðun á umsögn nefndarinnar og fara eftir eigin mati við skipun í embættið ef hann greinir á við nefndina.
- Dómnefndin starfar eftir reglum sem byggðar eru á dómstólalögum frá 1998.
Greinilegt er að nefndin hefur misskilið hlutverk sitt og telur sig hafa vald sem hún hefur ekki því í 7. gr. reglnanna segir : „Umsögn nefndarinnar er ekki bindandi við skipun í embætti héraðsdómara“.

--------------------

3. Blaðagrein hæstaréttarlögmanns -Vísir, 16. jan. 2008 06:00

Ólögleg embættisveiting

Ástráður Haraldsson

Það er sosum ekki nýtt að deilt sé um það á Íslandi hvernig staðið er að því að velja á milli umsækjenda um opinber embætti. Við höfum búið við það lengi að þurfa að kyngja ýmsu misjöfnu frá stjórnmálamönnum okkar hvað það varðar. Nýleg skipan héraðsdómara fyrir norðan og austan er hins vegar dæmi sem erfitt er að bera saman við þær deilur af þessum toga sem við eigum að venjast.

Þeir stjórnmálamenn sem tala í sömu andrá um skipanina í héraðsdómaraembættið og þær aðrar umdeildu embættisveitingar sem frést hefur af síðustu vikur eru á villigötum. Þau dæmi eru ekki sambærileg. Þeim sem embætti veitir er að lögum ætlað nokkurt svigrúm til mats á hæfni umsækjenda. Ráðherra verður að velja úr hópi umsækjenda þann sem best er fallinn til að gegna embættinu. Það mat getur verið flókið og oltið á ýmsu eftir atvikum. Slíkt svigrúm, sem vissulega er til staðar, dugar hins vegar á engan hátt til að brúa það bil sem er milli verðleika þess sem skipaður var í héraðsdómaraembættið og hinna sem samkvæmt hlutlægu og málefnalegu mati voru betur hæfir til að taka við embættinu.

Settur dómsmálaráðherra hefur lagt á það áherslu að það sé hann sem hafi haft valdið til að skipa í embættið en ekki dómnefndin sem mat hæfni umsækjendanna. Þetta er bæði rétt og ekki rétt. Vissulega var það í höndum setts dómsmálaráðherra að skipa í embættið. Vandinn er hins vegar sá að það mátti hann ekki gera að eigin geðþótta. Niðurstaða ráðherra fer út fyrir þau mörk sem á grundvelli málefnalegrar og hlutlægrar stjórnsýslu verður að draga um valdsvið hans og mögulegar niðurstöður. Hæfasta umsækjandanum bar embættið.

Niðurstaða ráðherrans er ekki bara óheppileg. Ekki bara röng og ómálefnaleg. Hún er ólögmæt. Stjórnvaldsákvörðun sem byggð er á ómálefnalegum sjónarmiðum er ólögmæt. Ráðherrann hafði ekki vald til að taka slíka ákvörðun. Ákvörðun setts dómsmálaráðherra er að líkindum ógildanleg. Verulegar líkur eru til þess að dómstólar myndu komast að þeirri niðurstöðu ef málið bæri að með þeim hætti að slíkt yrði undir þá borið.

Þá stæðum við í þeim sporum að með ógildanlegri ákvörðun hefði maður verið skipaður í embætti sem samkvæmt stjórnarskrá er ekki hægt að svipta hann nema með dómi. Það væri vægast sagt óheppileg staða. Það að bera saman deilur um mismunandi mat á hæfni umsækjenda um tímabundin embætti forstöðumanna ríkisstofnana og skipan í dómara­embætti er rangt og villandi. Staða og hlutverk dómara samkvæmt stjórnskipan okkar og nauðsyn þess að þeir standi sjálfstætt gagnvart framkvæmdavaldinu krefst þess að skipan þeirra sé enn betur hafin yfir vafa en aðrar embættisveitingar. Þar er um að tefla grundvallaratriði sem varða réttaröryggi og sjálft réttarríkið.

Það andrúmsloft pólitískrar valdbeitingar sem hér hefur skapast er þrúgandi og óþolandi. Allir sem vit hafa til, forðast í lengstu lög að tjá sig af ótta við að þurfa að gjalda þess á eigin skinni. Það er sérstaklega ömurlegt að hugsa til þess að félag okkar lögmanna skuli ekki sjá neina ástæðu til að koma fram til varnar dómskerfinu og réttarríkinu þegar að því er sótt einsog nú er gert. Tilraunir sjálfstæðismanna í ríkisstjórninni til að snúa málinu upp í flokkspólitík snúast um það eitt að reyna að smala sínu fólki oní skotgrafirnar sjálfum sér til varnar. Þeir vita sem er að í þeirra eigin ranni er varla nokkur maður sem ekki sér að hér hefur verið gengið fram gegn betri vitund og réttur brotinn á þjóðinni.

Bara hæfur

Fín grein í Fréttablaðinu í dag:

Gjör rangt - þol órétt?

Morgunblaðið hefur undanfarið gengið fram fyrir skjöldu til að réttlæta skipun dómara við Héraðsdóm Norðurlands eystra og Héraðsdóm Austurlands sem dómnefnd skv. 12. gr. laga nr. 15/1998 um dómstóla hafði talið standa verulega að baki þremur öðrum umsækjendum. Í leiðara Morgunblaðsins 10. janúar sl. er þeim ummælum dómnefndarinnar hafnað, að tilvist nefndarinnar setji veitingarvaldinu einhver takmörk. Þetta sé einfaldlega rangt, enda komi það hvergi fram í neinum lagatexta, nefndin sé að draga til sín vald sem hún hafi ekki.

Nærtækast væri að líta á þessi orð sem merkingarlaust rugl, en ef taka á mark á þeim eru lög ekki annað en tæki valds sem lýtur engum takmörkunum. Hér skín í taumlausa vildarhyggju þar sem einungis er áskilið að lög séu sett með formlega réttum hætti og þeim beri að framfylgja með valdi hvert svo sem efni þeirra er. Valdboðið er sett í öndvegi; annað látið víkja. Með þetta að leiðarljósi er alræði og geðþótta opnuð leið og eru nærtækust dæmin frá Þýzkalandi eftir 1930.

[...]

Með því að setja ákvæði um dómnefnd til að meta sérstaklega hæfni umsækjenda um héraðsdómaraembætti umfram hin venjulegu lágmarksskilyrði um aldur, menntun, starfsreynslu, óflekkað mannorð o. s. frv. hefur löggjafinn leitazt við að tryggja sjálfstæði dómsvaldsins og með sérstöku óháðu hæfnismati reist valdi ráðherra skorður þótt hún bindi það ekki. Svigrúm ráðherra merkir hins vegar ekki að hann geti hundsað álit dómnefndar gersamlega eins og settur dómsmálaráðherra hefur gert, enda missir ákvæðið þá marks og verður dauður bókstafur.

[...]

Varaformaður flokksins hefur lýst eindregnum stuðningi við geðþóttaákvörðun setts dómsmálaráðherra. Röksemdirnar láta reyndar á sér standa því að hún kýs að ræða ætterni þess umsækjanda sem skipaður var gegn hæfnismati dómnefndarinnar. Þegar gengið er jafn gróflega í berhögg við álit nefndarinnar og naumast liggur annað fyrir frá settum dómsmálaráðherra en orðafar sem hæfir götustrákum er eðlilegt að menn leiti skýringa á háttsemi ráðherrans jafnt sennilegum sem ósennilegum. Varaformaðurinn er rökþrota og reynir að drepa máli á dreif í því skyni að vekja samúð með hinum nýskipaða dómara. Kjarni málsins snýst ekki um persónu hans, þótt reynt sé að beina umræðunni þangað, heldur röksemdir dómnefndarinnar og lagaskilning í anda réttarríkisins.

[...]

(Útdráttur úr grein eftir Sigurð Líndal lagaprófessor í Fréttablaðinu, 15. janúar 2007.)

myndin er úr 24stundum frá 22. desember 2007 - meira í gríni en alvöru. Í því blaði birtist einnig harðorð grein eftir Illuga Jökulsson 12. janúar 2008, undir fyrirsögninni "Var það þess virði, Árni?"